Özel Sektörde Çalışan Engellilerin Hakları Nelerdir?

Türkiye Cumhuriyeti, uzun yıllardır engellilerin toplumsal hayata katılımını artırmak ve engelleri ortadan kaldırabilmek için çeşitli çalışmalara imza atıyor. Engellilere özel okullar ve kurslar ile eğitim alabilmeleri, ÖTV muafiyeti ile rahatça araba alabilmeleri ve engelli çalışan haklarıyla da çalışma hayatı kolaylaştırılıyor. Sizin için özel sektörde çalışan engellilerin haklarını ve bilinmesi gerekenleri derledik.

Engelli İşçi Çalıştırma Zorunluluğu Nedir?

İş hayatını düzenleyen 4857 sayılı İş Kanunu’nda engelli çalışanlar için özel hükümler yer alır. Bunlar arasında bilinmesi gereken en önemli nokta ise 30. madde içerisinde bulunur. İlgili maddeye göre 50’den fazla çalışanı bulunan işletmeler için engelli işçi çalıştırmak zorunludur. “Engelli Personel Çalıştırma Zorunluluğu Nedir?” başlıklı yazımızı ziyaret edip konuyla ilgili detaylı bilgi alabilirsiniz.

Ayrımcılık Yasağı Nedir?

İşverenler veya işveren adına çalışan insan kaynakları gibi departmanlar; iş başvurusu, seçim süreci, değerlendirmeler, önerilen çalışma süresi ve şartlar gibi alanlarda engelli çalışanlar aleyhine herhangi bir ayrımcı uygulamada bulunamaz. Ayrıca çalışma hayatında da bu tip ayrımcı uygulamalar yasaktır. Aksi takdirde engelli çalışanlar; haklı fesih yolu ile işten ayrılabilir, kıdem tazminatları ile mahrum kaldıkları tüm haklarını da talep edebilirler.

4857 sayılı İş Kanunu’nun “Eşit Davranma İlkesi” başlıklı 5. maddesi şöyledir: “İş ilişkisinde dil, ırk, renk, cinsiyet, engellilik, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayrım yapılamaz.” Yani engel durumu nedeniyle herhangi bir çalışana ayrımcılık yapılamaz. 

5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun ise yine 4857 sayılı İş Kanunu ile benzer hükümlere sahiptir. 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun’un istihdam ile ilgili 14. maddesinde iş hayatında engellilere yönelik ayrımcılık yapılamayacağı şöyle aktarılır: “İşe başvuru, alım, önerilen çalışma süreleri ve şartları ile istihdamın sürekliliği, kariyer gelişimi, sağlıklı ve güvenli çalışma koşulları dâhil olmak üzere istihdama ilişkin hiçbir hususta engelliliğe dayalı ayrımcı uygulamalarda bulunulamaz. Çalışan engellilerin aleyhinde sonuç doğuracak şekilde, engelinden dolayı diğer kişilerden farklı muamelede bulunulamaz.”

İş yerinde engellilere yönelik ayrımcı davranışlar beraberinde cezai süreçleri de getirebilir. Çünkü Türk Ceza Kanunu’nun (TCK) 122. maddesine göre engellilere yönelik ayrımcılık da tıpkı dil, ırk, milliyet, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din veya mezhep farklılığından kaynaklanan ayrımcılık gibi suçtur. Bu nedenle de engelli çalışanlara yönelik ayrımcı tutum ve davranış sergileyenler, TCK’nın 122. maddesi hükümlerine göre hapis cezası ile cezalandırılabilir.

Tekrar İşe Alma Zorunluluğu Nedir?

Engelli çalışanlar, mevcut durumlarından dolayı maluliyete ayrılmak zorunda kalabilir. Maluliyet sona erdiğinde çalışan, ayrıldığı iş yerine tekrar işe başlamak için başvuru yapabilir. Böyle bir durumda işveren, kadro boşluğu olduğunda ve dışarıdan işçi alımı yapılacaksa engelli çalışanı geri almak zorundadır. Kadro boşluğu yoksa engelli personel işe alım için ilk sırada yer alır ve çalışma hayatına geri dönmek istediğini ilettiği takdirde işe alınır. 

İş Yeri ve Çalışma Koşullarının Engellilere Göre Hazırlanması

İşverenler; çalışanların ihtiyaçlarına ve iş sağlığına uygun olarak iş yerlerini düzenlemekle yükümlüdür. Engelli çalışanlar açısından da durum bu şekildedir. İş yeri, engelli çalışana uygun olarak hazırlanmalı ve sağlıkları için gerekli önlemler alınmalıdır. 

İşverenlerin, çalışanların engel durumuna göre hazırlıkları yapması gerekir. Örneğin ortopedik engelli bir çalışan için gerekiyorsa rampa tertibatı hazırlanmalı ya da engelli tuvaleti açılmalıdır.

5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun ile iş yeri ve çalışma koşullarının engellilere göre hazırlanması gerektiğine hükmedilmiştir. Yasanın ilgili kısmı şöyledir: “Çalışan veya iş başvurusunda bulunan engellilerin karşılaşabileceği engel ve güçlükleri ortadan kaldırmaya yönelik istihdam süreçlerindeki önlemlerin alınması ve engellilerin çalıştığı iş yerlerinde makul düzenlemelerin, bu konuda görev, yetki ve sorumluluğu bulunan kurum ve kuruluşlar ile işverenler tarafından yapılması zorunludur.”

Engelli Vergi İndirimi Tablosu [2024]

%40 ve üzeri engeli bulunan çalışanlar için gelir vergisi engelli indirimi bulunur. Engelli çalışanların, engel derecesine göre vergi indirimi tablosu şöyledir: 

Engelli Çalışanlar İçin Emeklilik Şartları

Engellilerin emekliliğe hak kazanabilme süreleri değişiklik gösterebilir. Bu nedenle de aşağıda yer alan tablo dikkatle incelenmelidir.

İşe girdikten sonra iş kazası veya meslek hastalığı sonucu malul olup meslekte kazanma gücünün % 60'ını kaybedenler, 10 yıldır sigortalıysa ve 1800 prim günü varsa malulen emekli olabilirler. Ancak çalışan, başkasının bakımına muhtaç derecede malul olursa 10 yıllık sigorta şartı aranmaz ve sadece prim günü dikkate alınır.

Engelli Erken Emeklilik Şartı Nedir?

Engelliler için en erken emeklilik tarihi 15 yıldır. Kısaca özetlemek gerekirse %60 ve üzeri engelliler, 15 yıllık sigortalıysa ve 3600 ila 3960 prim gününü (sigortalı olduğu tarihe göre değişiklik gösterebilir) doldurmuşsa emekliliğe hak kazanır. Ancak bilinmesi gereken önemli bir husus daha bulunur. Eğer iş sırasında kaza veya meslek hastalığı nedeniyle malul olan bir çalışan, bakıma muhtaç olacak noktadaysa doğrudan emekli olabilir. 

Engelli Çalışanlar ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular

Engelli çalışanlar ile bilinmesi gereken birçok nokta bulunur. Engelli çalışan hakları ile ilgili bilinmesi gerekenler şöyle sıralanır:  

Engelliler Hangi İşlerde Çalıştırılamaz?

Engelliler sadece engel durumlarına uygun işlerde çalıştırılabilirler. Engel durumlarına aykırı işlerde çalışmaları yasaktır. Örneğin; ağır, yer altı ve su altı işler gibi bazı alanlarda çalışmaları yasaklanmıştır. Ayrıca engelli sağlık kurulu raporunda “çalışamaz” ibaresi yer alan engellilerin çalıştırılması veya çalışması da kanuna aykırıdır. 

Engelliler En Fazla Kaç Saat Çalışabilir?

Engelliler, diğer çalışanlar gibi haftada 45 saat çalışırlar. Engelliler için çalışma saati ile ilgili özel bir düzenleme bulunmaz. 

Kamu kurumlarında çalışan engelliler ise kendi istekleri dışında 20.00 ila 06.00 arasında çalıştırılamazlar. Kendi istekleri dışında gece mesaisi veya gece vardiyasında çalışmalarının talep edilmesi Devlet Memurları Kanunu’nun 101. maddesine aykırıdır. 

Engelli Bir Çalışan İşten Çıkarılabilir mi?

Engelli çalışanlar, engel durumları nedeniyle işten çıkarılamazlar. Bunun dışında işverenler yasal gerekçelerle engelli olsun veya olmasın çalışanları işten çıkarabilirler. 

Engelli İşçi İstifa Ederse Tazminat Alabilir mi?

Kıdem tazminatı ile ilgili hükümlerin tamamı, engelliler için de geçerlidir. 

Engelli Çalışan Ücretsiz İzne Çıkabilir mi?

Engelli çalışanlar, evlilik izni veya doğum izni gibi ücretli ya da ücretsiz izin türlerinden faydalanabilir. Örneğin doğum yapan engelli anneler, ücretli iznin bitiminden sonra ücretsiz izne çıkabilirler. Kısaca özetlemek gerekirse engelli çalışanların yasal olarak izin alma süreçlerinde bir farklılık yoktur. 

Engelli Personelin Yıllık İzin Hakkı Kaç Gündür?

Yıllık izinler konusunda engelli ve engelli olmayan şeklinde bir ayrım, 4857 sayılı İş Kanunu’nda yapılmamıştır. Kanuna göre personele kullandırılacak asgari izin süreleri şöyle sıralanır: 

Engelliler Haftasında Engelli Çalışanlar İçin İzin Var mı?

2002 yılında yayınlanan Başbakanlık Genelgesi’nde “10-16 Mayıs Engelliler Haftasının ilk günü ile 3 Aralık Dünya Engelliler Gününde kamuda görev yapan tüm engelliler idari izinli sayılır. (2002/58)” ifadesi yer alır. Bu sebeple de kamuda istihdam edilen engelli personel, Engelliler Haftası’nın ilk günü ve Dünya Engelliler Günü’nde izinlidir. Bu izin genellikle özel sektörde de zorunluymuş gibi düşünülür ama böyle bir durum söz konusu değildir.

Zorunluluk bulunmamasına rağmen özel sektörde aynı izin, birçok şirket tarafından sağlanır. Engelli personel istihdam edip izin hakkı sağlayan şirketler, Engelliler Haftası ve Dünya Engelliler Günü gibi özel gün ve haftalarda, çalışanlarına ayrıca MultiGift kurumsal hediye kartı da verebilir. Böylece hem işletmeler %45’e varan vergi avantajlarından faydalanabilir hem de engelli çalışanlar ihtiyaçlarına uygun olarak alışveriş yapabilirler. 

Multinet Up Blog’da yer alan içeriğin yalnızca bilgi verme amaçlı olduğunu, hukuki görüş ve tavsiye içermediğini, bilgilerin Multinet Up Blog’un hazırlanma tarihindeki mevzuata dayalı olduğunu ve zamanla mevzuat değişiklikleri ile ilgili kurumların görüşleri çerçevesinde güncelliğini yitirmiş olabileceğini bildiririz.